Viambishi

Kiambishi ni silabi inayofungamanishwa na mzizi wa neno ili kuleta maana iliyokusudiwa. Viambishi havina maana kamilifu peke yake: huhitaji kufungamanishwa na mzizi wa neno. Kwa hivyo, kiambishi ni mofimu tegemezi inayoongeza maana fulani katika neno kama vile ngeli, wakati, hali, mnyambuliko wa kitendo n.k
Angalia: Uainishaji wa Neno

Kuna aina mbili kuu za viambishi:

Viambishi Awali

Viambishi hivi hutokea kabla ya mzizi ya neno / shina la kitenzi. Kuna aina kadhaa za viambishi hivi kama vile viambishi viwakilishi vya nafsi, ngeli, mahali, wakati, hali n.k

Viambishi Viwakilishi vya Ngeli

Hizi ni silabi zinazowakilisha ngeli katika neno. Mfumo wa ngeli unaokubalika hutumia viambishi hivi kubainisha ngeli mbali mbali.

k.m:

Viambishi Viwakilishi vya Nafsi

hivi ni viambishi ambavyo huonyesha nafsi katika neno. Kuna aina mbili za viambishi viwakilishi vya nafsi:
a) Viambishi Viwakilishi vya Nafsi ya Mtendaji/Mtenda

=> Hutumika kuonyesha aliyefanya kitendo katika neno. Kama viambishi vya Ngeli ya Mtendaji, viambishi hivi ndivyo vinavyotangulia viambishi vingine katika kitenzi.

NAFSI UMOJA WINGI MFANO
YA KWANZA NI TU ni-na-andik-a, tu-li-shind-a
YA PILI U M u-me-kasir-ik-a, m-na-pig-w-a
YA TATU A WA a-li-simam-a, wa-ta-p-ew-a

b) Viambishi Viwakilishi vya Nafsi ya Mtendewa/Mtendwa => Hutumika kuonyesha nafsi ya aliyeathirika na kitendo katika neno. Kama viambishi viwakilishi vya ngeli ya mtendewa, mara nyingi viambishi hivi huwekwa punde kabla ya shina la kitenzi.
Viambishi viwakilishi vya mtendewa ni sawa na viambishi viwakilishi vya mtendaji isipokuwa:

NAFSI YA MTENDEWA KIAMBISHI MFANO
YA PILI UMOJA KU zi-me-ku-fik-i-a
YA PILI WINGI M, MU, WA ni-na-wa-tum-a
YA TATU UMOJA M ni-ta-m-tambu-a

Viambishi Viwakilishi vya Wakati/ Hali

Hivi ni viambishi ambavyo vinapowekwa kabla ya shina la kitenzi, vinatufahamisha wakati kitendo hicho kilipofanyika.
Viambishi hivi ni:

KIAMBISHI HUWAKILISHA: MFANO
LI wakati uliopita kili-chom-ek-a
ME wakati timilifu (uliopita muda mfupi) zi-me-anguk-a
NA wakati uliopo tu-na-ku-subir-i
TA wakati ujao wa-ta-ni-ju-lish-a
HU wakati wa mazoea hu-som-e-a
A wakati usiodhihirika a-tu-pend-a
KA wakati usiodhihirika zi-ka-teket-e-a
PO PO ya wakati a-li-po-wasil-i
KI KI ya masharti ni-ki-zi-angali-a

Viambishi Viwakilishi vya Kukanusha Wakati

Viambishi hivi hutumika kukanusha kitenzi katika sentensi kulingana na wakati au hali

KIAMBISHI HUKANUSHA: MFANO
KU wakati uliopita haku-ingi-a
JA wakati timilifu (uliopita muda mfupi) si-ja-ku-uliz-i-a
-I* wakati uliopo na wa mazoea ha-som-i
TA wakati ujao ha-ki-ta-maliz-ik-a

Tanbihi:

badala ya kutumia kiambishi tamati.
k.m:si-ku-ju-i, ha-pat-ik-an-i

Viambishi Viwakilishi vya Kukanusha Nafsi

Tunapokanusha kitenzi, kiambishi cha kwanzwa hubadilika kulingana na nafsi.

KIAMBISHI MATUMIZI MFANO
SI nafsi ya kwanza si-ku-wa-on-a
HU nafsi ya pili hu-ni-faham-u
HA nafsi ya tatu ha-ta-chuku-a

Viambishi Virejeshi vya Ngeli

Hurejelea ngeli ya mtendewa au mtendwa na hutumika hasa katika vishazi tegemezi (vyenye o - rejeshi)
k.m:

Viambishi Tama


Viambishi tama hutokea baada ya shina la kitenzi na hutumika kutuarifu kauli au myambuliko wa kitenzi hicho.

Viishio

Katika kauli ya kutenda, vitenzi vyenye asili ya Kibantu huishia kwa sauti "-a". Kwa mfano: a-na-omb-a, tu-li-zo-andik-a

Tanbihi: Tunapokanusha vitenzi hivi vyenye asili ya Kibantu katika wakati uliopo na wakati wa mazoea kiishio "-a" hubadilika na kuwa "-i" ''' Kwa mfano: ' Ha-pat-ik-an-i, Si-ku-ju-i ''


Vitenzi vyenye asili ya kigeni huchukua viishio tofauti kama vile e, i na u katika kauli ya kutenda. Kwa mfano: ha-wa-ja-tu-jib-u, a-na-tu-subir-i, ni-me-ku-sameh-e

Hata hivyo katika kauli nyinginezo (isipokuwa kauli ya kutenda) vitenzi hivi vya kigeni huchukua kiishio "a". k.m harib-ik-a, tu-me-jib-iw-a

Viambishi Viwakilishi vya Kauli ya Kitenzi


Hubadilika kulingana na mnyambuliko wa kitenzi.

KAULI KIAMBISHI MFANO
KUTENDEA e, i omb-e-a, pig-i-a,
KUTENDEANA ean, ian omb-ean-a, pig-ian-a,
KUTENDWA w som-w-a
KUTENDEWA ew, iw omb-ew-a, pig-iw-a
KUTENDEKA ek pend-ek-a
KUTENDESHA esh, ez, ish, iz kom-esh-a, ing-iz-a
KUTENDANA an finy-an-a

Kwa mifano zaidi, angalia mnyambuliko wa vitenzi.