Viambishi

Kiambishi ni silabi inayofungamanishwa na mzizi wa neno ili kuleta maana iliyokusudiwa. Viambishi havina maana kamilifu peke yake: huhitaji kufungamanishwa na mzizi wa neno. Kwa hivyo, kiambishi ni mofimu tegemezi inayoongeza maana fulani katika neno kama vile ngeli, wakati, hali, mnyambuliko wa kitendo n.k

Angalia: Uainishaji wa Neno

Kuna aina mbili kuu za viambishi:

Viambishi Awali
Viambishi Tama

Viambishi Awali

Viambishi hivi hutokea kabla ya mzizi ya neno / shina la kitenzi. Kuna aina kadhaa za viambishi hivi kama vile viambishi viwakilishi vya nafsi, ngeli, mahali, wakati, hali n.k

Viambishi Viwakilishi vya Ngeli

Hizi ni silabi zinazowakilisha ngeli katika neno. Mfumo wa ngeli unaokubalika hutumia viambishi hivi kubainisha ngeli mbali mbali.

k.m:

a-me-avy-a => kiambishi kiwakilishi cha ngeli ya A-WA(umoja)
zi-ta-pasuk-a => kiambishi kiwakilishi cha ngeli I-ZI wingi
ki-li-pote-a => kiambishi kiwakilishi cha ngeli ya KI-VI(umoja)
ya-na-angaz-iw-a => kiambishi kiwakilishi cha ngeli ya LI-YA(wingi)

Viambishi Viwakilishi vya Nafsi

hivi ni viambishi ambavyo huonyesha nafsi katika neno. Kuna aina mbili za viambishi viwakilishi vya nafsi:
a) Viambishi Viwakilishi vya Nafsi ya Mtendaji/Mtenda

=> Hutumika kuonyesha aliyefanya kitendo katika neno. Kama viambishi vya Ngeli ya Mtendaji, viambishi hivi ndivyo vinavyotangulia viambishi vingine katika kitenzi.

NAFSI	UMOJA	WINGI	MFANO
YA KWANZA	NI	TU	ni-na-andik-a, tu-li-shind-a
YA PILI	U	M	u-me-kasir-ik-a, m-na-pig-w-a
YA TATU	A	WA	a-li-simam-a, wa-ta-p-ew-a

b) Viambishi Viwakilishi vya Nafsi ya Mtendewa/Mtendwa => Hutumika kuonyesha nafsi ya aliyeathirika na kitendo katika neno. Kama viambishi viwakilishi vya ngeli ya mtendewa, mara nyingi viambishi hivi huwekwa punde kabla ya shina la kitenzi.
Viambishi viwakilishi vya mtendewa ni sawa na viambishi viwakilishi vya mtendaji isipokuwa:

NAFSI YA MTENDEWA	KIAMBISHI	MFANO
YA PILI UMOJA	KU	zi-me-ku-fik-i-a
YA PILI WINGI	M, MU, WA	ni-na-wa-tum-a
YA TATU UMOJA	M	ni-ta-m-tambu-a

Viambishi Viwakilishi vya Wakati/ Hali

Hivi ni viambishi ambavyo vinapowekwa kabla ya shina la kitenzi, vinatufahamisha wakati kitendo hicho kilipofanyika.
Viambishi hivi ni:

KIAMBISHI	HUWAKILISHA:	MFANO
LI	wakati uliopita	kili-chom-ek-a
ME	wakati timilifu (uliopita muda mfupi)	zi-me-anguk-a
NA	wakati uliopo	tu-na-ku-subir-i
TA	wakati ujao	wa-ta-ni-ju-lish-a
HU	wakati wa mazoea	hu-som-e-a
A	wakati usiodhihirika	a-tu-pend-a
KA	wakati usiodhihirika	zi-ka-teket-e-a
PO	PO ya wakati	a-li-po-wasil-i
KI	KI ya masharti	ni-ki-zi-angali-a

Viambishi Viwakilishi vya Kukanusha Wakati

Viambishi hivi hutumika kukanusha kitenzi katika sentensi kulingana na wakati au hali

KIAMBISHI	HUKANUSHA:	MFANO
KU	wakati uliopita	haku-ingi-a
JA	wakati timilifu (uliopita muda mfupi)	si-ja-ku-uliz-i-a
-I*	wakati uliopo na wa mazoea	ha-som-i
TA	wakati ujao	ha-ki-ta-maliz-ik-a

Tanbihi:

Tunapokanusha wakati uliopo, wakati wa mazoea na wakati usiodhihirika, tunatumia kiambishi kiishio(I)

badala ya kutumia kiambishi tamati.
k.m:si-ku-ju-i, ha-pat-ik-an-i

Viambishi Viwakilishi vya Kukanusha Nafsi

Tunapokanusha kitenzi, kiambishi cha kwanzwa hubadilika kulingana na nafsi.

KIAMBISHI	MATUMIZI	MFANO
SI	nafsi ya kwanza	si-ku-wa-on-a
HU	nafsi ya pili	hu-ni-faham-u
HA	nafsi ya tatu	ha-ta-chuku-a

Viambishi Virejeshi vya Ngeli

Hurejelea ngeli ya mtendewa au mtendwa na hutumika hasa katika vishazi tegemezi (vyenye o - rejeshi)
k.m:

wa-li-cho-nitum-i-a => kiambishi kirejeshi cha ngeli ya KI-VI
ni-ta-ka-ye-m-salim-i-a => kiambishi kirejeshi cha ngeli ya A-WA
u-li-ko-ji-fich-a => kiambishi kirejeshi cha ngeli ya mahali KU
tu-li-po-pa-safish-a => kiambishi kirejeshi cha ngeli ya mahali PO

Viambishi Tama

Viambishi tama hutokea baada ya shina la kitenzi na hutumika kutuarifu kauli au myambuliko wa kitenzi hicho.

Viishio

Katika kauli ya kutenda, vitenzi vyenye asili ya Kibantu huishia kwa sauti "-a". Kwa mfano: a-na-omb-a, tu-li-zo-andik-a

Tanbihi: Tunapokanusha vitenzi hivi vyenye asili ya Kibantu katika wakati uliopo na wakati wa mazoea kiishio "-a" hubadilika na kuwa "-i" ''' Kwa mfano: ' Ha-pat-ik-an-i, Si-ku-ju-i ''

Vitenzi vyenye asili ya kigeni huchukua viishio tofauti kama vile e, i na u katika kauli ya kutenda. Kwa mfano: ha-wa-ja-tu-jib-u, a-na-tu-subir-i, ni-me-ku-sameh-e

Hata hivyo katika kauli nyinginezo (isipokuwa kauli ya kutenda) vitenzi hivi vya kigeni huchukua kiishio "a". k.m harib-ik-a, tu-me-jib-iw-a

Viambishi Viwakilishi vya Kauli ya Kitenzi

Hubadilika kulingana na mnyambuliko wa kitenzi.

KAULI	KIAMBISHI	MFANO
KUTENDEA	e, i	omb-e-a, pig-i-a,
KUTENDEANA	ean, ian	omb-ean-a, pig-ian-a,
KUTENDWA	w	som-w-a
KUTENDEWA	ew, iw	omb-ew-a, pig-iw-a
KUTENDEKA	ek	pend-ek-a
KUTENDESHA	esh, ez, ish, iz	kom-esh-a, ing-iz-a
KUTENDANA	an	finy-an-a

Kwa mifano zaidi, angalia mnyambuliko wa vitenzi.